MSZAKI

1. Budowa mszaków 

• mszaki nie wytwarzają właściwych tkanek przewodzących
• nie mają tkanek wzmacniających oraz typowych organów roślinnych 
• wytwarzają organy przypominające wyglądem korzenie, łodygi i liście, które nazywamy : chwytnikami, łodyżkami i listkami 
• chwytniki utrzymują roślinę w podłożu
• listki są zbudowane z jednej warstwy komórek; odpowiadają za proces fotosyntezy oraz pobieranie wody

2. Cykl rozwoju mchu

•  Cykl rozwojowy mchu rozpoczyna zarodnik wypadający z zarodni.
•  Zarodnik kiełkuje w nitkowaty splątek.
•  Ze splątku wyrastają ulistnione łodyżki gametofitu.
•  Na szczycie niektórych łodyżek powstają organy rozmnażania płciowego. Rodnie         wytwarzają komórki jajowe. a plemnie - plemniki
•  Plemnik w kropli wody przepływa do rodni, gdzie łączy się z komórką jajową. Na  skutek zapłodnienia powstaje zygota. 
• Z zygoty rozwija się roślina wytwarzająca zarodniki, nazywana sporofitem 

3. Znaczenie mszaków w przyrodzie 

• po obumarciu wzbogacają glebę w próchnicę
• magazynując w swoich darniach wodę, przyczyniają się do powstawania specyficznego leśnego mikroklimatu
• zatrzymując wodę powodują, że po długotrwałych, intensywnych opadach nie spływa ona natychmiast do rzek, lecz stopniowo do nich przesiąka (zmniejsz to ryzyko powodzi)
• warstwa mszaków jest miejscem życia wielu zwierząt 
• torfowce są głównym składnikiem torfowisk, na skutek częściowego rozkładu ich i innych roślin bagiennych powstaje torf. Stosuje się go: jako materiał opałowy, do użyźniania gleb, do produkcji leków i kosmetyków i jako kąpiel leczniczą.

LIŚĆ - WYTWÓRNIA POKARMU

1. Liście są bocznymi organami pędu, które odpowiadają za :

• wytwarzanie związków organicznych w procesie fotosyntezy
• wymianę gazową tlenu i dwutlenku węgla
• transpirację, czyli parowanie wody z rośliny

2. Budowa liścia

• blaszka liściowa - umożliwia wychwytywanie dużej ilości światła
• ogonek liściowy - ustawia liść w odpowiednim położeniu względem promieni słonecznych
• skórka - zbudowana z warstwy komórek, które ściśle do siebie przylegają
• aparaty szparkowe - są łącznikami między wnętrzem liścia a jego otoczeniem. Otwierając je i zamykając, roślina reguluje wymianę gazową oraz transpirację
• miękisz palisadowy - jego komórki są ustawione prostopadle do powierzchni liścia
• miękisz gąbczasty - między jego komórkami występują duże przestrzenie międzykomórkowe, które łączą się z aparatami szparkowymi; zapewnia  roślinie cyrkulację gazów niezbędnych do fotosyntezy i oddychania, a także odgrywa ważną rolę w procesie transpiracji
• wiązki przewodzące - tworzą nerwy na których rozpięta jest blaszka liściowa. Odpowiadają one za transport wody i produktów fotosyntezy

3. Różnorodność liści
Liście można podzielić na :

• proste (pojedyncze) - mają pojedynczą blaszkę liściową,osadzoną na długim ogonku

• złożone - na jednym ogonku lub na wspólnej osi znajduje się kilka mniejszych listków. Ułożenie listków może być :

        a) dłoniaste - liście wyrastają z jednego miejsca i tworzą wachlarz.

      b) pierzaste - liście są ułożone na wspólnej osi w dwóch rzędach.

4. Nerwacja liści

• nerwacja pierzasta - liście mają jeden nerw główny, od którego odchodzą nerwy boczne

• nerwacja dłoniasta - z jednego punktu u nasady wychodzi kilka nerwów głównych 

• nerwacja równoległa - wiązki przewodzące układają się równolegle i są tej samej grubości

5. Rozmieszczenie liści na łodydze 

• skrętoległe - liście rosnące pojedynczo, każdy liść nieco niżej od poprzedniego - tworząc spiralę. 

• naprzeciwległe - liście ustawione są parami i wyrastają po przeciwnych stronach łodygi

• okółkowe - liście rosną na jednej wysokości dookoła łodygi

6. Modyfikacje liści

• liście czepne - określone części liści są przekształcane w wąsy czepne. Służą one do przytwierdzania wiotkiej łodygi tego organizmu do roślin z najbliższego sąsiedztwa 

• liście wabiące - mają zwracać uwagę zwierząt zapylających kwiaty, np. czerwone liście gwiazdy betlejemskiej wabią kolibry

• liście pułapkowe - rośliny owadożerne łapią zdobycz w pułapki utworzone z liści, przypominających urny lub dzbanki.Ich wewnętrzne ściany pokryte są gruczołami wydzielającymi enzymy trawienne. Na dnie tych liści znajduje się płyn, w którym owady topią się.

• ciernie - niektóre organizmy, np. kaktusy, przekształcają swoje liście w ciernie odstraszające zwierzęta. Niewielkie rozmiary cierni skutecznie ograniczają parowanie wody

• liście - magazyny wody - liście litopsów, tzw. żywych kamienii, odgrywają rolę magazynów wody.

• liście spichrzowe - przekształcone liście przechowujące składniki pokarmowe

BUDOWA I FUNKCJE ŁODYGI

1. Budowa roślinny

2. Funkcje łodygi

• utrzymuje w odpowiednim położeniu pozostałe części pędu
• umożliwia przepływ wody z solami mineralnymi od korzenia do liści, kwiatów i owoców
• transportuje produkty fotosyntezy z liści do pozostałych części rośliny
• niekiedy służy do rozmnażania wegetatywnego 

3. Budowa zewnętrzna łodygi 

źródło : https://www.epodreczniki.pl/

• pąk wierzchołkowy - składa się ze stożka wzrostu oraz związków liści i pędów bocznych. Podziały komórki zachodzące w tej części rośliny powodują wzrost łodygi
• pąki boczne - wyrastają poniżej stożka wzrostu, w kątach liści. Są to związki liści lub odgałęzień bocznych. Czasem znajdują się w nich związki kwiatów, nazywane pąkami kwiatowymi. Gdy pąki boczne nie rozwijają  się od razu nazywa się je pąkami uśpionymi, Zjawisko przemieszczania się substancji oddziałujących na pąki boczne w dół pędu nazywamy dominacją wierzchołkową
• węzeł - miejsce osadzenia liści oraz pąków bocznych
• międzywęźla - bezlistne odcinki łodyg pomiędzy węzłami 

4. Budowa wewnętrzna łodygi

• skórka -  zbudowana jest z warstwy ściśle ułożonych komórek. Zewnętrzne, grubsze ściany komórek skórki są przesycone specjalną woskowatą substancją, która utrudnia parowanie wody z powierzchni rośliny
• kora pierwotna - znajduje się pod skórką, zbudowana jest głównie z komórek miękiszowych 
• walec osiowy - zajmuje wnętrze łodygi, na jego obwodzie znajdują się wiązki tkanki przewodzącej. Każda z nich zawiera drewno i łyko. U niektórych roślin pomiędzy tymi elementami znajduje się warstwa miazgi, umożliwiająca przyrost rośliny na grubość
• rdzeń - centralna część walca osiowego, wypełniona miękiszem

5. Rodzaje łodyg 

• zielne - nietrwałe, obumierają jesienią 

• zdrewniałe - trwałe, charakterystyczne dla drzew i krzewów

6. Przekształcania łodyg 

• bulwy - pełnią funkcje spichrzowe; służą do rozmnażania wegetatywnego; z pąków bocznych wyrastają nowe pędy nadziemne

• kłącza - łodygi podziemne, rosną zawsze równolegle do powierzchni gleby. Mają skrócone międzywęźla, a z ich węzłów wyrastają korzenie przybyszowe i łuskowate liście. W kołaczu gromadzą się substancje odżywcze, które umożliwiają roślinie przetrwanie niesprzyjających warunków. Takie łodygi ma wiele roślin, m.in. imbir, rabarbar, konwalia

• rozłogi - mają specjalne odgałęzienia dolnej części pędu, zwane rozłogami. Mają one wydłużone międzywęźla. W węzłach tych organów mogą rozwijać się rośliny potomne. Te specyficzne odgałęzienia służą do rozmnażania wegetatywnego

• ciernie - są to sztywne, ostro zakończone igły. Centrum każdego ciernia stanowi wiązka przewodząca

• łodygi czepne - bardzo cienkie łodygi, które rosnąc owijają się dookoła podpór, np. pni drzew.

BUDOWA I FUNKCJE KORZENIA

1. Korzeń jest podziemnym organem rośliny, który jako pierwszy rozwija się podczas kiełkowania nasion. Jego podstawowe funkcje to :

• umocowanie rośliny w podłożu
• pobieranie z gleby wody z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi

2. Jak rośnie korzeń ?
Korzeń dzieli się na kilka odcinków, tak zwanych stref, różniących się budową i pełnionymi funkcjami. Za przyrost korzenia na długość odpowiada strefa zwana stożkiem wzrostu. Składa się ona z drobnych komórek, które stale się dzielą. Stożek wzrostu stopniowo przechodzi w strefę wydłużania. W tych dwóch strefach następuje wzrost korzenia. W kolejnej, zwanej włośnikową, komórki zaczynają specjalizować się w pełnieniu określonych funkcji, tworząc tkanki. To tutaj komórki skórki tworzą cienkie wypustki - włośniki, które odpowiadają za pobieranie wody z gleby. Powyżej strefy włośnikowej znajduje się strefa korzeni bocznych, która odpowiada za utrzymanie rośliny w podłożu.

3. Budowa wewnętrzna korzenia

Komórki łyka doprowadzają do korzenia substancje odżywcze. Włośniki przekazują pobraną wodę do komórek kory pierwotnej. Stamtąd dociera ona do drewna, które transportuje ją do wyżej położonych organów. 

4. Systemy korzeniowe 

                                 Pojedynczy korzeń główny             Wiązka jednakowych,

                          od którego odchodzą mniejsze      cienkich korzeni, zwanych 

                                 boczne odgałęzienia                       przybyszowymi

5. Modyfikacje korzeni

U niektórych roślin korzenie ulegają modyfikacjom. Przekształcenia te dotyczą zmian w budowie i umożliwiają pełnienie dodatkowych funkcji.

• korzenie spichrzowe - magazynują substancje odżywcze. Wiosną rośliny wykorzystują te związki do wytwarzania nowych pędów. Takie korzenie spotykane są u marchwi, buraka czy rzodkiewki 
  
• korzenie podporowe - wyrastają z łodygi nad ziemią i ze wszystkich stron podpierają roślinę.

• korzenie oddechowe - mają postać długich stożków wystających nad powierzchnię gleby lub wody, zapewniają dostęp powietrza do systemów korzeniowych zalanych wodą

• korzenie powietrzne - spotykane u epifitów czyli roślin wykorzystujących inne rośliny jako podpory, a odżywiających się samodzielnie. Rośliny te za pomocą korzeni pochłaniają wodę z otoczenia w postaci pary wodnej lub deszczu

• korzenie czepne - część roślin wytwarza korzenie czepne, którymi przymocowują się do gałęzi, pni drzew, skał, murów lub ścian 

DZIAŁ IV - ŚWIAT ROŚLIN

1. TKANKI ROŚLINNE
2. W organizmie wielokomórkowym komórki o podobnej budowie współpracują w pełnieniu określonych funkcji, łącząc się w zespoły, zwane tkankami. Ciało rośliny jest zbudowane z tkanek twórczych i stałych.

3. Tkanki twórcze - znajdują się wszędzie tam, gdzie odbywa się wzrost rośliny. Składają się z niewielkich komórek o cienkich ścianach, małych wodniczek i dużego jądra komórkowego, które stale się dzieli. Na skutek tych podziałów powstają liczne komórki potomne, dające początek wszystkim tkankom wchodzącym w skład rośliny. Tkanki twórcze znajdują się na szczycie łodygi i na końcu korzenia, tworząc tzw. stożki wzrostu. Powodują one przyrost rośliny na długość, nazywany wzrostem pierwotnym. U niektórych roślin występuje również wzrost wtórny. Zachodzi on w łodydze i korzeni, które mają tkankę twórczą, zwaną miazgą.

4. Tkanki okrywające - zewnętrzna warstwa komórek roślinny. Dzielimy je na skórkę i korek, które chronią roślinę przed niekorzystnym wpływem czynników zewnętrznych.  

PORÓWNANIE SKÓRKI I KORKA

5. Tkanki miękiszowe - wypełniają ciało rośliny. Zachodzą w nich procesy tj. fotosynteza, oddychanie i magazynowanie substancji odżywczych. Dzielą się na :

• miękisz asymilacyjny - znajduje się we wszystkich zielonych częściach rośliny. Zbudowany z komórek zawierających dużo chloroplastów, dlatego zachodzi w nim fotosynteza. W liściach większości roślin dzieli się na miękisz palisadowy i gąbczasty
• miękisz zasadniczy - wypełnia wolne miejsca pomiędzy innymi tkankami rośliny. Ściany jego komórek nie przylegają do siebie ściśle.
• miękisz spichrzowy - magazynuje substancje odżywcze oraz wodę. Występuje w organach pełniących funkcję spichrzową, czyli magazynującą, np. w korzeniu marchwi czy buraka

6. Tkanki przewodzące - transportują wodę i substancje odżywcze do wszystkich komórek organizmu. Należą do nich drewno i łyko, tworzące wiązki przewodzące.

Drewno - transportuje wodę i rozpuszczone w niej sole mineralne z korzeni do pozostałych części rośliny. Jest zbudowane z wydłużonych walcowatych komórek, które nazywamy członami naczyń. To martwe i puste w środku struktury, które układają się regularnie jedne nad drugimi.

Łyko - przewodzi związki organiczne powstałe w procesie fotosyntezy z liści do wszystkich organów. Składa się z żywych komórek o bardzo dużych wodniczkach, otoczonych cienką warstwą cytoplazmy.

7. Tkanki wzmacniające - zapewniają roślinom odporność na zginanie, rozciąganie oraz zachowanie kształtu organom. Dzielimy je na : twardzice i zwarcicę.

• Twardzica - zbudowana z martwych komórek o silnie zgrubiałych i zazwyczaj zdrewniałych ścianach
• Zwarcica - zbudowana z żywych, ściśle do siebie przylegających komórek. Występuje ona w szybko rosnących częściach rośliny - młodych łodygach i ogonkach liściowych. Nadje roślinie odporność na zmieniające się warunki środowiska (np. podmuchy wiatru)

GRZYBY I POROSTY

1. Grzyby mają bardzo różnorodną budowę. Zbudowane są z nitkowatych strzępek, które mogą być jednokomórkowe (np. drożdże) lub wielokomórkowe (np. pieczarka, muchomor czerwony ). U niektórych grzybów, np. u pleśniaka, strzępki są zbudowane z komórki zawierającej wiele jąder, zwanej komórczakiem. Grzyby rozrastając się w podłożu, tworzą plechę grzyba, czyli  grzybnię. W odpowiedniej temperaturze i wilgotności powietrza strzępki splatają się i zlepiają, tworząc struktury o różnych kształtach. Noszą one nazwę owocników i służą do wytwarzania oraz rozsiewania zarodników. 

 BUDOWA GRZYBA

2. Rozmnażanie grzybów 

Grzyby rozmnażają się zarówno bezpłciowo jak i płciowo. Rozmnażają się przez pączkowanie komórek np. drożdże. Mogą również rozmnażać się przez fragmentację, np. pieczarka. Jednak najbardziej efektownym sposobem rozmnażania grzybów jest wytwarzanie zarodników, które mogą być przenoszone przez wiatr lub wodę na duże odległości.

3. Znaczenie grzybów 

• rozkładają szczątki organiczne, takie jak opadłe liście, martwe rośliny i zwierzęta, drewno oraz ściółkę, zapobiegając ich nagromadzeniu się
• przetwarzają związki złożone na proste substancje nieorganiczne, które następnie mogą być wykorzystane przez rośliny, są więc saprobiontami 
• użyźniają glebę
• są znanym i cenionym pokarmem
• wykorzystuje się je w piekarnictwie (drożdże)
• grzyby pleśniowe są odpowiedzialne za dojrzewanie serów pleśniowych 
• niektóre gatunki są wykorzystywane w medycynie do produkcji antybiotyków ( z pędzlaka produkuje się penicylinę)
• rozrastające się pleśnie na żywności wytwarzają substancje trujące
• wśród grzybów są również pasożyty roślin i zwierząt (np. buławinka czerwona, hubiak pospolity)
• niektóre grzyby powodują choroby zwane grzybicami

4. Mikoryza - symbioza grzyba z drzewem. Oplatając ich korzenie, grzyby ułatwiają im pobieranie wody i składników mineralnych. W zamian otrzymują wytworzony przez rośliny pokarm. 

5. Porosty - składają się z grzyba i glonu. Grzyb wchłania i przekazuje partnerom wodę oraz zaopatruje ich w niezbędne składniki mineralne. Glony przeprowadzają fotosyntezę, produkują pokarm, z którego korzysta grzyb.

6. Znaczenie porostów w przyrodzie 

• są organizmami pionierskimi,często jako pierwsze pojawiają się na nowych podłożach, osiedlają się nawet na skałach i uczestniczą w tworzeniu się gleby
• służą jako tzw. organizmy wskaźnikowe - są wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza, zwłaszcza dwutlenkiem siarki. Obecność określonych gatunków porostów pomaga ludziom określić stan powietrza w danej okolicy.
• są pokarmem wielu zwierząt
• niektóre produkują barwniki, np. lakmus

7. Rodzaje plech porostów

• SKORUPIASTA plecha  ściśle przylega do podłoża, wrastając w nie

• LISTKOWATA plecha jest przyczepiona do podłoża licznymi chwytnikami

• KRZACZKOWATA plecha jest przymocowana do kory drzewa tylko w jednym miejscu

GLONY - PRZEDSTAWICIELE TRZECH KRÓLESTW

1. Glony to grupa ekologiczna, do której należą niespokrewnieni ze sobą przedstawiciele trzech królestw : bakterii, protistów i roślin. Łączy je środowisko życia, sposób odżywiania i budowa.

• wszystkie glony żyją w wodzie lub w środowisku wilgotnym 
• są samożywne
• do tej grupy należą organizmy jednokomórkowe i wielokomórkowe 
• glony wielokomórkowe mogą mieć formę kolonii lub plechy

2. Sinice - glony zaliczane do bakterii. Są organizmami jednokomórkowymi i są bezjądrowe. Ich nazwa pochodzi od niebieskawego, sinozielonego zabarwienia

3.  Eugleny i bruzdnice - jednokomórkowe protisty roślinopodobne, będące glonami.
     Brunatnice - wielokomórkowe protisty roślinopodobne, będące glonami. 
5. Wśród glonów zaliczanych do królestwa roślin są zielenice i krasnorosty. 
6. Znaczenie glonów 

• produkują materię organiczną
• stanowią pokarm dla drobnych roślinożernych zwierząt wodnych
• wzbogacają zbiorniki wodne w tlen
• wiele glonów to organizmy pionierskie
• są niekiedy używane w kosmetologii (krasnorosty)  

PROTISTY

1. Typowym przedstawicielem pierwotniaków jest PANTOFELEK.

    Budowa pantofelka :

2. Budowa eugleny zielonej 

3. Pierwotniaki chorobotwórcze :

• zarodziec malaryczny - wywołuje malarię, jest przenoszony przez samice komarów
• rzęsistek pochwowy - wywołuje stany zapalne pochwy u kobiet i cewki moczowej u mężczyzn
• świdrowiec gambijski - wywołuje śpiączkę afrykańską, przenoszony przez muchę tse-tse 
• toksoplazma - przenoszona przez koty, wywołuję chorobę groźną dla kobiet w ciąży - toksoplazmozę 

DZIAŁ III - BAKTERIE I WIRUSY. ORGANIZMY BEZTKANKOWE

1. BAKTERIE A WIRUSY

2. Bakterie można spotkać wszędzie,ponieważ potrafią przystosować się do prawie każdych warunków. Są organizmami jednokomórkowymi. Komórki bakterii są bezjądrowe - funkcję jądra komórkowego pełni u nich substancja jądrowa zawieszona w cytozylu w formie nici. Wiele bakterii tworzy skupiska, zwane koloniami . W trudnych warunkach potrafią się przekształcić w formy przetrwalnikowe i żyć tak nawet 50 lat.Są organizmami pionierskimi, czyli zasiedlającymi środowiska pozbawione życia. Jako pierwsze pojawiają się w miejscach, gdzie życie jest odbudowywane na nowo, np. po erupcji wulkanu, pożarze lasu czy łąki.

3. Kształty komórek bakterii

• ziarenkowce
• krętki
• laseczki
• pałeczki
• dwoinki
• gronkowce
• paciorkowce

4. Wybrane czynności życiowe bakterii

• oddychanie - istnieją bakterie, oddychające tylko tlenowo lub tylko beztlenowo ; są również gatunki które jako jedne z nielicznych organizmów potrafią dostosować sposób oddychania do warunków otoczenia
• odżywianie - samożywne lub cudzożywne
• rozmnażanie - najczęściej bezpłciowe przez podział komórki. 

5. Znaczenie bakterii

 a) pozytywne

• wykorzystuje się je w przemyśle spożywczym do sporządzania serów, kefirów, jogurtów oraz kiszonych warzyw, np. kapusty czy ogórków
• pełnią ważną funkcję w oczyszczaniu środowiska, ponieważ rozkładają szczątki organizmów na substancje proste. Sole mineralne powstające na skutek tego procesu użyźniają gleby

 b) negatywne

• niektóre bakterię wytwarzają toksyny ( laseczki jadu kiełbasianego produkują jad kiełbasiany)
• bakterie wywołują procesy gnilne pogarszające jakość żywności 
• wywołują choroby ( m.in. gruźlicę, zapalenie płuc, anginę, kiłę, chorobę wrzodową żołądka)

6. Wirusy to bezkomórkowe formy, które składają się z materiału genetycznego zamkniętego w otoczce białkowej, zwanej kapsydem. Formy te poza komórką żywiciela nie okazują żadnych oznak życia, dlatego wirusów nie zaliczamy do organizmów. Uaktywniają się one dopiero po znalezieniu odpowiedniego żywiciela. W jego komórce wirusy bardzo szybko się namnażają. Do znanych chorób wirusowych należą : ospa wietrzna, grypa, różyczka, żółtaczka i AIDS.